یکى از آموزههاى مهم در قرآن کریم و احادیث اسلامى که بر آن تأکید مىکنند، مسأله «تأثیر متقابل ایمان و رفتار» است ؛ یعنى همچنان که اعتقادات صحیح و ایمان سبب بروز اعمال و رفتارهاى شایسته و خوب از یک انسان مؤمن و معتقد مىشود، این رفتار خوشایند و پسندیده نیز سبب شکوفایى هر چه بیشتر ایمان شخص و رشد آن مىشود.
عکس مطالب بالا نیز صادق است؛ به این صورت که بىاعتقادى و ضعف ایمان سبب بروز رفتارهاى ناشایست بوده ، متقابلاً اعمال ناشایست و مذموم سبب نابودى یا کاهش ایمان و اعتقاد مىشود.
الف. تأثیر ایمان و اعتقاد سالم در بروز رفتارهاى صحیح و شایسته
1. « قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِیلاً ؛ بگو هر کس طبق شخصیت و خلق و خوى خود عمل مىکند ، پس پروردگار شما آنها را که راهشان هدایت یافتهتر است بهتر مىشناسد .» (اسراء/84)
«شاکله» در اصل از ریشه «شکل» به معنى «دربند کردن حیوان» است.1 از آنجا که روحیات و سجایا و عادات هر انسانى او را مقید به رویّهاى مىکند ، به آن «شاکله» مىگویند.2 در حقیقت «شاکله» همان هویّت و شخصیت درونى هر انسانى است که عواملى متعددى از قبیل روحیّات و عادات و به ویژه افکار و اعتقادات شخص، در شکلگیرى آن مؤثر است .
این شاکله در نوع و کیفیت اعمال و رفتارهاى انسان کاملاً تأثیرگذار است .
2. «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنزَلَ عَلَى عَبْدِهِ الْکِتَابَ وَلَمْ یَجْعَل لَّهُ عِوَجَا ، قَیِّمًا لِّیُنذِرَ بَأْسًا شَدِیدًا مِن لَّدُنْهُ وَیُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا حَسَنًا ؛ حمد مخصوص خدایى است به این کتاب (آسمانى) را بر بنده (برگزیدهاش) نازل کرد. هیچگونه انحرافى در آن قرار نداد و کتابى که سر و ساماندهنده (به وضع کسانى که به آن عمل مىکنند) است ، تا (بدکاران را) از عذاب شدید بترساند و مؤمنان را که عمل صالح انجام مىدهند ، بشارت دهد که پاداش نیکویى براى آنها است .» (کهف/1-2)
آنچه از دو آیه فوق محل نظر است، آنجاست که مىفرماید: و یبشّر المؤمنین الذین یعملون الصالحات. در اینجا خداوند با توصیف مؤمنان به انجام اعمال صالح، بین اعتقادات سالم و ایمان از یک طرف و انجام اعمال درست و رفتارهاى صالح از طرف دیگر ارتباط و پیوند برقرار کرده است .
علاوه بر آیه فوق تمامى آیاتى که در آنها مؤمنان توصیف به انجام اعمال صالح شدهاند ، مىتواند شاهد و دلیل بر مدعاى ما باشد .
به عبارتی می توان گفت؛ طبیعت و اقتضاى ایمان و اعتقادات سالم آن است که از انسان معتقد با ایمان، رفتار شایسته و سالم سر زند و به اصول اعتقادى و ایمانى خود پایبند باشد . البته این نکته را نباید فراموش کرد که این مسأله به صورت قطعى نیست و کلیّت ندارد ؛ زیرا چه بسا ممکن است از فرد با ایمانى نیز اعمال ناشایست و بر خلاف اقتضاى ایمانش سر بزند که این خود بنا بر علل و عواملى مىباشد.
هر عمل و رفتار سالم و درستى که انسان انجام مىدهد، در روح و جان او اثر مثبت مىگذارد و تکرار رفتار و عمل صالح این اثر را دارد که تیرگىها و کدورتها را از دل و جان انسان بزداید و بهجاى آن شفّافیّت و روشنایى بیاید و زمینه براى بروز هر چه بیشتر و شکوفایى و رشد و توسعه ایمان و اعتقادات سالم فراهم شود ، و در نتیجه نور ایمان سراسر وجود و هستى چنین انسانى را فرا گیرد.
به تعبیر دیگر، هر رفتار خوب و شایسته ـ خصوصاً اگر از سوى شخص مؤمن و معتقد و به صورت آگاهانه و با قصد و نیّت انجام گیردـ نوعى ذکر و یادآورى مبادى و مبانى آن کار و رفتار نیز هست که از جمله آن مبادى و مبانى این است که این رفتار خیر و خوشایند خداوند است.
آیات زیر بر این مطلب دلالت مىکند:
1. «الیه یَصْعَدُ الکلمُ الطیّبُ و العملُ الصالحُ یَرْفَعُهُ ؛و کلمههاى پاک به سوى او بالا مىرود و عمل صالح آنها را بالا مىبرد .» (فاطر/10)
منظور از «کلم طبیب» اعتقادات صحیح و بحقّ مىباشد، همچنانکه در تفسیر نمونه آمده است:
«الکلم الطیّب» به معنى سخنان پاکیزه است و پاکیزگى سخن به پاکیزگى محتواى آن است و پاکیزگى محتوا به خاطر مفاهیمى است که بر واقعیتهاى عینى پاک و درخشان تطبیق مىکند و چه واقعیّتى بالاتر از ذات پاک خدا و آئین حق و عدالت او و نیکان و پاکانى که در راه نشر آن گام برمىدارند؟ 3
در تفسیر المیزان نیز «کلم طیّب» به «اعتقادات صحیح و بحق» معنى شده است. لیکن با تعبیرى دیگر و به این صورت آمده است:
«کلم طیّب» آن سخنى است که با نفس شنونده و گوینده سازگار باشد، به طورى که از شنیدن آن انبساطى و لذّتى در او پیدا شود، و نیز کمالى را که نداشت دارا گردد و این همه، وقتى است که کلام معناى حقّى را افاده کند، معنایى که متضمّن سعادت و رستگارى نفس باشد.
بنابراین، معنى «الیه یصعد الکلم الطیّب» چنین مىشود که اعتقادات بحق و صحیح به سوى خداوند، اوج مىگیرد که البته دارندهاش را نیز پرواز مىدهد؛ تا در جوار قرب حق قرار گیرد. 4
معناى جمله « والعمل الصالح یرفعه» این مىشود که : رفتار و عمل صالح اعتقادات حق را بالا مىبرد، و به آنها را اعتلاء مىبخشد.
2. «والذین جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهم سُبُلَنا و إنّ اللّه لمع المحسنین ؛ و آنها که در راه ما جهاد کنند ، قطعاً هدایتشان خواهیم کرد و خدا با نیکوکاران است .» (عنکبوت/69)
منظور از جهاد در راه خدا، هر کار درست و خیرى است که براى خداوند انجام گیرد ، و منظور از «سُبُلَنا» تمامى راههایى است که انسان را به خداوند مىرساند .
3. «یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَاناً وَیُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ؛اى کسانى که ایمان آوردهاید ، اگر تقواى الهى پیشه کنید ، خداوند به شما فرقان مىبخشد .» (انفال/29)
منظور از فرقان همان بصیرت و بیدارى روح و جان است. بنابراین پرهیزگارى و رعایت تقواى الهى سبب بصیرت و روشنى دل و جان و در نتیجه شکوفایى و رشد ایمان و راسختر شدن اعتقادات صحیح و حقّ است.
در مورد تأثیر و نقش ضعف ایمان و انحرافات اعتقادى و یا بىدینى در بروز رفتارهاى ناسالم و زشت در شماره ی بعدی نکاتی را بیان خواهیم داشت .
ادامه دارد ...
پىنوشتها:
1 . مفردات الفاظ القرآن، ص 462
2 . مکارم شیرازى، ناصر، با همکارى جمعى از دانشمندان، تفسیر نمونه ج12، ص246
3 . تفسیر نمونه،ج18، ص 194
4. طباطبائى، محمدحسین، المیزان، ترجمه محمّدباقر موسوى همدانى، ج17، ص29
ب. تأثیر عمل و رفتار صحیح و سالم در شکوفایى و رشد ایمان و اعتقادات سالم
